ویرایش کتاب و ویراستاران | چالش ها و راه کارها

نویسنده ها، نویسندگی و  ویرایش کتاب

اغلب، نویسنده‌های ایرانی (به‌خصوص کتاب‌اولی‌ها) وقتی کتابی را می‌‌نویسند فکر می‌کنند کار تمام شده است. به ناشر که می‌رسند و پای ویرایش و ویراستاری کتاب که وسط کشیده می‌شود، چنان جانانه از نوشته‌های خود دفاع می‌کنند که پنداشتی قرار است ویراستار کتاب او را به قتلگاه ببرد و سر از تن واژه‌هایش جدا کند. این را من خودم به‌عنوان کسی که از یک‌طرف، سال‌هاست فعال حوزۀ نشر بوده‌ام و از طرف دیگر، چند سالی است در کنار تیم ویراستاران بدون مرز مشغول فعالیتم، مشاهده کرده‌ام.

البته همیشه این موضوع به کتاب‌اولی‌ها برنمی‌گردد؛ گاه نویسنده‌ها و افراد مشهوری که برای خود اسم و رسمی دارند نیز چنین گمان می‌کنند. آخرین موردی که حضور ذهن دارم، برمی‌گردد به چندماه پیش که در کمال حیرت از یکی از اساتید برجستۀ دانشگاه تهران، که صاحب‌نام بود و کتاب‌های زیادی را به‌چاپ رسانده بود، شنیدم که می‌گفت: «تا امروز هرگز هیچ ناشری کتابی از من را به ویراستار نداده. کتاب‌های من نیازی به ویرایش ندارند. من خودم هم‌زمان با نوشتن کار ویرایش را نیز به‌انجام می‌رسانم.»

بالاخره من با سماجت از او اجازۀ ویرایش آن کتاب را گرفتم. کتاب پراز اشتباهات نگارشی و ویرایشی بود. جمله‌بندی‌ها نامفهوم، پاراگراف‌ها بلند، فاقد هرگونه پانویس و… ویرایش کتاب قریب به دوماه زمان برد و خروجی کار چیزی شد که انگار کتابی را از نو نوشته باشند. بعد هم خود استاد اعتراف کرد که در مورد ویراستاری کتاب و جبهه‌گرفتن علیه ویراستاری اشتباه کرده است.

اهمیت ویرایش و ویراستاری در جهان

در غالب کشورها، ویراستاری اهمیت بسیار زیادی دارد. گاه یک ویراستار می‌تواند سرنوشت یک کتاب و به تبع آن سرنوشت یک نویسنده را تغییر دهد. ویرایش و ویراستاری به‌عنوان یک حرفۀ سطح بالا در نظر گرفته می‌شود و گاه نام یک ویراستار معتبر روی جلد کتاب، می‌تواند در فروش و استقبال از اثر یک نویسنده نقش به‌‌سزایی ایفا کند.

نقش ویراستار درنگارش یک کتاب چنان مؤثر است که در بعضی موارد، نویسنده گام‌به‌گام و پاراگراف‌به‌پاراگراف کتاب را با نظر ویراستار نگارش می‌کند. نمونۀ عینی آن تمجیدهای همیشگی استیون هاوکینگ در مورد ویراستارش، پیتر گازاردی، بود که او را از یک نویسندۀ علمی با نوشته‌های زمخت دانشگاهی، به قلب جامعه کشاند.

ماجرای ویرایش کتاب استیون هاوکینگ

هاوکینگ در کتاب «تاریخچۀ مختصر زندگی من» دربارۀ این موضوع صحبت مفصلی داشته که قسمتی از آن را در اینجا می‌آوریم:

می­‌خواستم که اگر زمان و کوششی را صرف نوشتن کتابی می­‌کنم، نتیجه‌اش به‌دست افراد بسیاری برسد. کتاب­‌های تخصصی پیشینی که نوشته بودم، توسط انتشارات کمبریج منتشر شده بودند. انتشارات کمبریج ناشر بسیار خوبی بود، ولی فکر نمی‌کردم واقعاً بتواند به آن بازار عمده‌ای که من می‌خواستم، راه ‌یابد. به‌همین‌دلیل با فردی متخصص به‌نام «ال زوکرمن»، که  برادرِ همسر یکی از همکارانم بود، تماس گرفتم. پیش‌نویس فصل نخست کتاب را به او دادم و شرح دادم که می­‌خواهم کتابم در کتاب‌فروشی‌های فرودگاه به فروش برسد. او به من گفت چنین شانسی وجود ندارد؛ ممکن است میان دانشجویان و دانشگاه‌­ها فروش خوبی داشته باشد، ولی چنین کتابی نمی­‌تواند به قلمروی «جفری آرچر» نفوذ کند.

من پیش‌نویس اولیهٔ کتاب را در سال ۱۹۸۴ به زوکرمن دادم. او آن را برای ناشرهای بسیاری فرستاد و به من توصیه کرد که پیشنهاد «نورتون»، ناشر آمریکایی سطح بالایی را قبول کنم، ولی من تصمیم گرفتم پیشنهاد «بنتم»، ناشری که بیش‌تر در پی بازار همگانی و پُرمخاطب بود را بپذیرم. با اینکه بنتم در انتشار کتاب­‌های علمی تخصصی نداشت ولی کتاب­‌هایش در کتاب‌فروشی‌­های فرودگاه بسیار فروخته می­‌شد.

احتمالاً علاقهٔ بنتم به کتاب من از سوی یکی از ویراستارهایش سرچشمه می‌گرفت: «پیتر گازاردی». او کارش را بسیار جدی گرفته بود و مرا مجبور کرد کتاب را به‌گونه‌ای بازنویسی کنم که برای خوانندهٔ غیردانشمند و معمولی مانند خودش، قابل‌درک باشد. هربار که من فصل بازنویسی‌شده را برایش می‌فرستادم، فهرستی بلندبالا از عیب­‌ها و پرسش‌­های بسیاری که مایل بود آن­ها را اصلاح کنم، برایم ارسال می­‌کرد. گاه فکر می­‌کردم این روند هیچ‌گاه تمام نمی‌شود، ولی حق با او بود؛ این کتاب درنهایت خیلی بهتر از آنچه بود، شد. او تا جایی که به اصرار خود ادامه داد تا تقریباً تمام پیش‌نویس اولیه را دوباره نوشتم.

ویرایش و ویراستاری در سال‌های اخیر

اگر بخواهیم به‌نسبت پنج تا ده‌سال گذشته به حوزۀ ویراستاری نگاه کنیم، در سال‌های اخیر ویرایش کتاب در وضعیت بهتری قرار گرفته است. در دهۀ هشتاد تا همین اوایل دهۀ نود، مبحث ویراستاری برای ناشران در درجۀ سوم و چهارم اهمیت قرار داشت؛ ولی خوشبختانه در چندسال اخیر، ناشرهای کتاب به این مهم پی بردند و اگر نگویم درجۀ اول، اما می‌شود با اطمینان گفت که امروزه ویراستاری در درجۀ دوم اهمیت قرار گرفته است.

البته کیفیت ویرایش و ویراستاری در نشرهای مختلف فرق دارد؛ تا جایی که انتظار بعضی از ناشرها از ویرایش، در دستی‌کشیدن به متن خلاصه می‌شود و آوردن واژۀ ویراستاری در شناسنامۀ کتاب؛ که همین هم خود می‌تواند گامی به‌جلو محسوب شود که امیدواریم در سال‌های آینده، شاهد ویراستاری حرفه‌‌ای و ویراستاران حرفه‌‌ای در بازار نشر کشورمان باشیم.

البته بعد دیگر کار ویرایش، مربوط به مباحث مالی ناشر می‌شود. محمدمهدی مرزی از اساتید ویراستاری کشورمان، در گفتگوی ویراستارانه با ویراستاران بدون مرز، در این مورد می‌گوید:

توجه ناشران بیش‌تر به جنبه‌های مالی کار است؛ که خوب، طبیعی هم است. ناشر ممکن است که بخواهد ویراستار خوب در اختیار بگیرد و بخواهد پول خوب هم بدهد، ولی، به‌هرحال، معذوراتی دارد. گاهی محدودیت مالی سبب می‌شود که ناشر، اگر اشکالات متن مشکل خیلی حادی ایجاد نکند، از خیر ویرایش اثر بگذرد. البته این هم هست که برخی ناشران، اساساً، اعتقادی به ویرایش ندارند!

ویراستاری باید شغل اول ویراستاران باشد

مشکل دیگری که در حوزۀ ویرایش وجود دارد، این است که اکثر ویراستارها، به حرفۀ ویراستاری به‌عنوان شغل و منبع درآمدشان نگاه نمی‌کنند. در اکثر مواقع، ویراستاری را شغل پاره‌وقت (شغل دوم و یا حتی سوم) خود به‌حساب می‌آورند که این خود می‌تواند مهم‌ترین دلیل کیفیت پایین ویرایش در کشورمان باشد.

شاید مهم‌ترین دلیل آن، این باشد که نه ویراستار به بازار نشر دسترسی درستی دارد و نه ناشر به ویراستار. البته تعداد کمی ویراستار فعال در تهران با ناشرها لینک شده و به کسب‌وکارشان رونق داده‌اند؛ اما تعدادشان آنقدر کم است که حجم زیادی کتاب تا ماه‌ها در صف ویرایش می‌مانند.

از طرفی، در شهرستان‌های کوچک و بزرگ، هر روزه ویراستاران حرفه‌ ای زیادی دوره‌های ویراستاری را می‌گذرانند و بدون دسترسی به خیابان انقلاب تهران، به‌مرور از این حرفه کنار می‌کشند. پس راه چاره چیست و چه باید کرد؟

ویراستاران بدون مرز؛ خانه‌ای برای ویرایش و ویراستاران

ما در تیم ویراستاران بدون مرز، با سال‌های طولانی حضور در حوزۀ نشر و آگاهی کامل از نبود خانه و جایگاهی برای ویرایش و ویراستاری، اقدام به تأسیس گروه ویراستاران بدون مرز کردیم. ما سعی کردیم خانه‌ای کوچک را برای بزرگ‌مردمان کم‌ادعایی به‌نام ویراستاران بنا نهیم تا بتوانیم کنار هم و با هم به واژه‌به‌واژۀ نوشته‌های پارسی سامان دهیم.

البته گروه‌های کوچک و بزرگ دیگری در گوشه و کنار کشور، مشغول خدمات ویراستاری هستند؛ اما بیشتر زمانشان را به آموزش و پرورش ویراستار اختصاص داده‌اند که این خود جای تقدیر دارد و برخود می‌دانیم بر همت این دوستان درود بفرستیم.

ویراستار فریلنسر و یا ویراستاری فریلنسری

(فریلنسر یا آزادکار به شخصی گفته می‌شود که تصمیم می‌گیرد به‌صورت آزاد برای خودش کار کند و به‌میل خود، در هر پروژه کارفرمایی برگزیند).

ما دوسال پیش تصمیم به تأسیس ویراستاران بدون مرز گرفتیم. سایتی با همین نام امروزی، راه‌اندازی کردیم. هدفمان این بود که خانه‌ای برای ویراستاران بسازیم. زمان که گذشت، به‌دلیل محدودیت‌های کاری، مکانی و زمانی، تنها کاری که از دستمان برمی‌آمد این بود که گروهی محدود و کوچک از ویراستاران را گرد هم آوریم. این اتفاق نتوانست ما را به اهدافی که از پیش تعیین نمودیم، برساند.

ما با خود عهد کرده بودیم که ویراستاران زیادی را در یک گروه بزرگ گرد هم آوریم؛ ولی در آن‌ موقعیت، امکان‌پذیر نبود و درنهایت آن تیم مثل اغلب تیم‌های ویرایشی کشور، محدود ماند. چه راهی پیش رویمان بود؟ دست می‌کشیدیم؟ به‌همان شکل ادامه می‌دادیم؟ یا باید دنبال راه بهتری می‌گشتیم؟

خب، تصمیم گرفتیم گزینۀ سوم را انتخاب کنیم: خانه‌ای برای همۀ ویراستاران سرزمینمان بسازیم. این می‌توانست بهترین ایده باشد: جایی که خانۀ ویرایش و ویراستاران باشد. خانه‌ای که هیچ ویراستاری در آن احساس بیگانگی نکند؛ و اینچنین شد که ویراستاران بدون مرز، با رویکرد فریلنسری شکل گرفت.

صرفه جویی در زمان، مهم‌ ترین حُسن کار فریلنسری

اصولاً ویرایش و ویراستاری کاری است که نیاز به تمرکز بالا دارد و بهتر است ویراستار جایی بیرون از شلوغی دفتر کار کند؛ به‌همین جهت، اغلب، ویراستاران ترجیح می‌دهند در خانه و به‌صورت پروژه‌ای کار کنند. این موضوع دست ویراستاران را برای مدیریت زمان باز می‌گذارد؛ یعنی ویراستار می‌تواند در ساعاتی از شبانه‌روز که تمرکز بیشتری دارد کارش را پیش ببرد.

این موضوع را ما بارها از زبان ویراستاران زیادی شنیده‌ایم؛ اینکه شب‌ها کار می‌کنند و روز می‌خوابند. خب، شاید این مورد کمی عجیب به‌نظر برسد، ولی برای آن‌هایی که به‌صورت حرفه‌ای کار ویرایش انجام می‌دهند و شغل اولشان ویراستاری‌ست، امری عادی محسوب می‌شود.

از همۀ این موارد هم که بگذریم، رفت‌وآمدها (به‌خصوص در تهران و با وضعیت همیشه‌قرمز ترافیکی)، زمان زیادی را از ویراستار می‌گیرد؛ که با کار فریلنسری، از همین زمان که قرار است در رفت‌وآمدها هدر رود، بهرۀ کافی را خواهد برد.

ویراستاران بدون مرز، محدود به ویرایش کتاب نمی‌شود

ما معتقدیم هر نوشته‌ای نیاز به ویرایش دارد. از کتاب گرفته تا روزنامه‌ها، مجلات، نامه‌ها و نوشتارهای اداری، تولید محتوای وب‌سایت‌ها و….

به‌همین منظور، ما در ویراستاران بدون مرز، مرزی برای ویرایش در نظر نگرفتیم: هر نوشته‌ای را به ویراست نیاز است. در ویراستاران بدون مرز، ویراستارهای مختلف، با سطوح متفاوتی در حال فعالیت‌اند. در فیلدهایی که برای انتخاب نوع و درصد مهارت برای ویراستاران انتخاب کردیم، ویراستاران بسته به‌توانایی خود، می‌توانند انتخاب کنند که در چه سطحی از ویرایش فعالیت کنند: صوری، محتوایی، علمی، مقابله با متن و…

به‌دلیل هم‌خانواده بودن صفحه‌آرایی و طراحی با حوزۀ نشر و ویرایش، حواسمان بود که دوستانی از این حوزه‌ها را نیز در گروه خود جای بدهیم تا یک ناشر بتواند با خاطری آسوده، صفر تا صد یک کتاب را در ویراستاران بدون مرز به پایان برساند.

باشد که بتوانیم هر روز بهتر از روز قبل شویم، اهمیت ویرایش را بیش از پیش جا بیندازیم و خانواده‌ای بزرگ برای آرزوهای بزرگمان شکل دهیم.

[جهت اطلاع: به دلیل آنکه گوگل نیم‌فاصله‌ها را به‌رسمیت نمی‌شناسد و نیم‌فاصله‌ها در سئوی سایت تاثیر منفی دارند، ویراستاران بدون مرز در بعضی از کلمات کلیدی متن، از فاصله استفاده کرده است.]